Adrenalina – hormon walki i ucieczki

Czym jest adrenalina?

Adrenalina (łac. ad- + renes, grec. epi- + nephros – dosłownie „nad nerkami”) to związek chemiczny należący do katecholamin będący pochodną aminokwasów. Adrenalina, nazywana również epinefryną, jest wytwarzana przez rdzeń nadnerczy. Stanowi część współczulnego układu nerwowego odpowiedzialnego przede wszystkim za mobilizację organizmu w sytuacjach stresu i napięcia.

Wydzielanie adrenaliny

Adrenalina jest wydzielana w odpowiedzi na nagły bodziec stresowy lub istniejące zagrożenie. Jej wyrzut skutkuje m.in. przyspieszeniem tętna i siły skurczów serca, wzrostem ciśnienia, rozszerzeniem oskrzeli i źrenic oraz podniesieniem poziomu cukru we krwi. Nasila się także skurcz tętniczek krążenia skórnego, nerkowego i trzewnego oraz jednoczesny rozkurcz tętniczek mięśniowych i wieńcowych.

Na skutek działania adrenaliny zwiększa się wentylacja płuc, hamowana jest agregacja płytek krwi i dochodzi do rozluźnienia mięśni gładkich przewodu pokarmowego, pęcherza moczowego i oskrzeli. Pod wpływem adrenaliny zwiększa się przepływ krwi przez mięśnie oraz zmniejsza obieg krwi przez inne narządy – układ pokarmowy i skórę. Wszystkie wymienione wyżej zmiany związane są z bezpośrednim oddziaływaniem adrenaliny na receptory adrenergiczne typu α1 i α2 oraz β1 i β2.

Adrenalina – zastosowanie lecznicze

Dzięki mechanizmowi działania adrenalina jest stosowana w medycynie w przypadkach nagłego zatrzymania krążenia krwi niezależnie od przyczyny, ponieważ pobudza kurczliwość mięśnia sercowego. Adrenalina jest także podawana po wystąpieniu reakcji anafilaktycznej związanej z kontaktem organizmu z produktem wywołującym silną i nagłą odpowiedź odpornościową, ponieważ rozluźnia mięśnie gładkie oskrzeli i gardła oraz zmniejsza opuchliznę wokół twarzy, przez co ułatwia oddychanie.

Adrenalinę stosuje się także w przypadku innych, silnych reakcji immunologicznych – na przykład napadów astmy. W laryngologii i stomatologii podawanie adrenaliny zmniejsza krwawienie poprzez zwężanie naczyń krwionośnych. W zależności od celu podania adrenalinę stosuje się podskórnie, domięśniowo lub dożylnie.

Adrenalina – hormon walki i ucieczki

Adrenalina określana jest czasem jako hormon 3×F (ang. fright, fight, flight, czyli strach, walka, ucieczka). Nazwa ta obrazuje natychmiastowy mechanizm działania hormonu w odpowiedzi na stresor. Po zadziałaniu bodźca stresowego dochodzi do nagłego wyrzutu adrenaliny i noradrenaliny przez nadnercza, które powodują wyżej opisane zmiany – podwyższenie ciśnienia krwi i przyspieszenie tętna mające na celu mobilizację organizmu do podjęcia „walki i ucieczki”.

Adrenalina a stres

Adrenalina nie jest jedynym hormonem, który jest wydzielany wskutek stresu. W reakcji stresowej biorą udział dwa mechanizmy – pierwszy związany jest z aktywacją współczulnego układu nerwowego, a drugi dotyczy osi podwzgórze–przysadka–nadnercza, tzw. osi HPA.

System biologiczny związany ze współczulnym układem nerwowym dotyczy omówionego wcześniej mechanizmu „walki i ucieczki” i działa natychmiast po zadziałaniu stresora.

Drugi, obejmujący oś HPA, aktywuje się dopiero po pewnym czasie od ekspozycji na bodziec stresowy. Przy pomocy wydzielonego CRH – kortykoliberyny – dochodzi wtedy do pobudzenia przysadki mózgowej przez podwzgórze. Przedni płat przysadki pod wpływem CRH wydziela ACTH (kortykotropinę) transportowaną do kory nadnerczy odpowiedzialnej za wydzielanie kortyzolu (jednego z glukokortykoidów). Obecność kortyzolu w krwiobiegu hamuje aktywność przysadki i podwzgórza, regulując w ten sposób odpowiedź stresową.

Kortyzol a stres

Opisany wyżej mechanizm działania osi podwzgórze–przysadka–nadnercza prowadzi do wydzielenia kortyzolu w przypadku długotrwałego działania bodźca stresującego. Kortyzol jest naturalnym hormonem steroidowym powstałym z 11-β-kortyzolu przy udziale enzymu z grupy hydroksylaz. Poprzez zwiększenie wydalania potasu i zatrzymanie sodu powoduje m.in. podniesienie ciśnienie krwi oraz zwiększa zapotrzebowanie organizmu na glukozę – zwiększa jej stężenie we krwi.

Stymuluje też rozkład kwasów tłuszczowych do ciał ketonowych. Zmniejsza wrażliwość zmysłów, zdolność do odbioru najsłabszych bodźców, ale zwiększa zdolność ich wyodrębniania i rozróżniania. Hormon ten nie powinien być jednak kojarzony wyłącznie z wywoływaniem negatywnych skutków w naszym organizmie, ma on bowiem również swoje korzystne oddziaływanie przeciwzapalne oraz kataboliczne – przyczynia się do rozkładu kwasów tłuszczowych do ciał ketonowych jako jednego z substratów energetycznych, aktywuje tkankę mózgową, ułatwiając zapamiętywanie, tym samym poprawiając refleks i szybkość reakcji. Jego działanie ma mobilizować organizm w sytuacji stresowej i wymagającej skupienia.

Niestety, długofalowe oddziaływanie na organizm przestaje przynosić wymienione wyżej korzyści. Przewlekle podwyższony poziom kortyzolu może prowadzić do nadciśnienia tętniczego i związanych z nim konsekwencji – zawału serca, udaru mózgu, a także osteoporozy czy degeneracji komórek nerwowych poprzez nadmierną ich aktywizację w początkowej fazie. Osłabia także odporność poprzez zmniejszenie aktywności limfocytów.

Co więcej, chronicznie podwyższony kortyzol pogarsza wrażliwość insulinową, indukując i podtrzymując zjawisko insulinooporności, która w konsekwencji może prowadzić do cukrzycy typu 2. Zaburzenia gospodarki węglowodanowej skutkują nadmiernym gromadzeniem tkanki tłuszczowej, a zwiększony poziom kortyzolu często wiązany jest z nadwagą i otyłością, szczególnie brzuszną.

Stres – jak z nim walczyć?

Okresowo pojawiający się, krótkotrwały bodziec stresowy nie jest niczym złym. Stymuluje organizm do mobilizacji, podjęcia „walki i ucieczki”, działa również przeciwzapalnie. Niestety w przypadku chronicznego oddziaływania stresora, a w konsekwencji wydzielania dużej ilości kortyzolu zamiast okresowych dawek adrenaliny, musimy liczyć się z negatywnymi skutkami oddziaływania tego hormonu.

W przypadku chronicznie wysokiego poziomu kortyzolu zawsze należy poznać przyczynę jego nadmiernej produkcji. Negatywne emocje, stres, nadmiar obowiązków, choroby, infekcje, stany zapalne, bóle, urazy, przetrenowanie, niedoborowa dieta – wszystkie te czynniki mogą przyczyniać się do wzrostu poziomu kortyzolu i chronicznego stresu, który skutkuje wyżej wymienionymi konsekwencjami.

Obniżanie stężenia tego hormonu w ciele powinno rozpocząć się od wyeliminowania wspomnianych przyczyn, które mogą stymulować reakcję stresową. Regulacja cyklu dobowego, zmniejszenie intensywności treningów, metody relaksacyjne, polepszenie jakości diety mogą znacząco zmniejszyć stężenie kortyzolu we krwi. Po wdrożeniu tych zmian możemy wspomóc się suplementacją związkami o działaniu adaptogennym, które zwiększają odporność organizmu na stres i wyciszają go. Należą do nich m.in. rożeniec górski, gotu cola czy ashwagandha. Dopóki jednak nie wyeliminujemy przyczyny (bodźca stresowego) będziemy zmagać się ze skutkami chronicznie występującej reakcji stresowej w ciele.

Adrenalina jest hormonem wytwarzanym natychmiast po zadziałaniu bodźca stresowego. Na skutek jej wydzielania w ustroju zachodzą określone zmiany fizjologiczne mające na celu mobilizację organizmu do „walki i ucieczki”. W przypadku przewlekłej ekspozycji organizmu na bodziec stresowy dochodzi do aktywacji nie tylko układu współczulnego związanego z wydzieleniem adrenaliny, ale i osi podwzgórze–przysadka–nadnercza, która będzie skutkowała produkcją kortyzolu – hormonu steroidowego produkowanego przez nadnercza. Jego długotrwale podniesiony poziom sprzyja rozwojowi chorób serca, insulinooporności i cukrzycy, należy więc dbać o jego optymalne stężenie w organizmie. Higiena snu, odpowiednia dieta, trening i suplementacja oraz uwzględnienie okresu regeneracji z pewnością przyczynią się do utrzymania odpowiedniego poziomu kortyzolu.

inż. Sonia Walla
Dietetyk

Bibliografia
Waśko-Czopnik D., Wpływ hiperkortyzolemii na insulinooporność w aspekcie trudności z utrzymaniem prawidłowej masy ciała, „Food Forum” 2017, 2(18),67–71.
Traczyk W., Trzebski A., Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej, Warszawa 2007.
Martin P., Umysł, który szkodzi. Mózg, zachowanie, odporność i choroba, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2000.
Ptak E., Ihnatowicz P., Wpływ kortyzolu na organizm i osiągnięcia sportowe, „Body Challenge” 2016,4, 64–66.